Το πρόβλημα και η πρόκληση της διαχείρισης αποβλήτων

H διαχείριση στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα που ταλανίζει τη χώρα από την ένταξη της στην τότε ΕΟΚ.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελλάδα είναι το πρώτο Κράτος Μέλος που καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο σε καταβολή ημερήσιας χρηματικής ποινής στην υπόθεση της ανεξέλεγκτης χωματερής (ΧΑΔΑ) του Κουρουπητού.

Το πρόβλημα συνεχίστηκε με επόμενη, πρώτη καταδίκη της Χώρας για 2.500 ΧΑΔΑ, στην πραγματικότητα πολύ περισσότερους. Ακολούθησε δεύτερη καταδίκη με επιβολή προστίμου και χρηματικής ποινής για τους ΧΑΔΑ που λειτουργούσαν όταν εκδόθηκε η δεύτερη καταδικαστική απόφαση του Δικαστηρίου, στις 2 Δεκεμβρίου 2014, C-378/13. Ο αριθμός τους ανερχόταν σε 70.

Η απόφαση επιβάλλει για πλήρη συμμόρφωση το κλείσιμο όλων των ΧΑΔΑ και την αποκατάσταση τους πράγμα που σημαίνει ότι το πρόστιμο και η χρηματική ποινή θα εξακολουθούν να καταβάλλονται μέχρι πλήρους συμμόρφωσης. Η τελευταία έκθεση που εστάλη στην Επιτροπή είναι από τις 12 Μαΐου 2014 και έκτοτε δεν υπήρξε σχετική ενημέρωση.

Το σημερινό πρόβλημα οφείλεται, όπως και τόσα άλλα, σε αμαρτίες του παρελθόντος. Έλλειψη σχεδιασμού, μη συμμόρφωση με το δίκαιο της ΕΕ, σύνδρομα μικροπολιτικής και ιδεοληψιών και γενικότερα η αντίληψη ότι ο πολίτης δεν επιβαρύνεται με τους ΧΥΤΑ, στην πραγματικότητα με τους ΧΑΔΑ, οι οποίοι έχουν το, κακώς νοούμενο, χαμηλότερο κόστος κατασκευής και λειτουργίας. Η Χώρα τότε διέθετε πάνω από το 90% των οικιακών αποβλήτων της σε ΧΥΤΑ οι περισσότεροι εκ των οποίων δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις της οδηγίας για υγειονομική ταφή αποβλήτων και κυρίως σε ΧΑΔΑ.

Εύκολες λύσεις και συγκάλυψη του προβλήματος κάτω απο το χαλί. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα τεράστια, ακόμη και σε διάσημα τουριστικά νησιά, στα οποία οι ΧΑΔΑ αυτοαναφλέγονταν το καλοκαίρι λόγω της έκλυσης μεθανίου ή ακόμη και λόγω σκόπιμης ανάφλεξης για να μειωθεί ο όγκος των αποβλήτων. Διοξίνες, δηλητηρίαση της τροφικής αλυσίδας λόγω παράνομης βοσκής, ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα και της θάλασσας κ.ο.κ. Κάποιες μικρές εξαιρέσεις ήταν ο ΧΥΤΑ και κάποιες συνοδές εγκαταστάσεις στα Λιόσια.

Η τότε κυβέρνηση με το σκεπτικό οτι τα Λιόσια λειτουργούν ως ο Ατλας που λύνει με χαμηλό κόστος το πρόβλημα "διαχείρισης" αποβλήτων του Λεκανοπεδίου, έστω και στη βάση της λογικής της Κόπρου του Αυγείου, συμβιβάστηκε με τη λύση αυτή.

Ακολούθησε με την επόμενη πολιτική ηγεσία και με πολλές δυσκολίες λόγω της παράνομης οικοπεδοποίησης, των αυθαιρέτων και των συνδρόμων NIMBY που αναπτύχθηκαν, μια επώδυνη χωροθέτηση τριών ακόμη περιοχών διαχείρισης στο Λεκανοπέδιο: της Φυλής, του Γραμματικού και της Κερατέας με τα γνωστά προβλήματα αντιδράσεων απο τις τοπικές κοινωνίες ως προς τις δυο τελευταίες χωροθετήσεις.

Στο μεταξύ αλλά και στη συνέχεια το Λεκανοπέδιο άρχισε να δέχεται και τα απόβλητα της Πελοποννήσου που είχε τους περισσότερους ΧΑΔΑ οι οποίοι έπρεπε να κλείσουν, ενώ λόγω της αύξησης του πληθυσμού του και της τότε ευμάρειας αυξήθηκαν υπερβολικά οι ποσότητες αποβλήτων του Λεκανοπεδίου. Έτσι αναπτύχθηκε η σκέψη των ΣΔΙΤ στις τέσσερις χωροθετήσεις για ΟΕΔΑ με εγγυημένες ποσότητες αλλά και με σχεδιασμό που όμως δεν θα επέτρεπε την επίτευξη του στόχου ανακύκλωσης 50% μέχρι το 2020.

Η νέα οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα, το έβδομο προγράμμα δράσης με προώθηση της κυκλικής οικονομίας και της ιεραρχίας διαχείρισης, πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ενεργειακή αξιοποίηση και τέλος υγειονομική διάθεση, έμελλε να αλλάξει αυτό το σκηνικό το οποίο στη συνέχεια αμφισβητήθηκε και απο της νεα κυβέρνηση.

Νέες υποχρεώσεις χωριστής διαλογής στην πηγή των τεσσάρων ρευμάτων συσκευασιών και προοδευτικής εκτροπής του βιοαποδομήσιμου, οργανικού, για την επίτευξη των στόχων της ανακύκλωςης και την αξιοποίηση του οργανικού (κομπόστ, βιομάζα, βιοαέριο) επιβάλλουν την αναθεώρηση του εθνικού σχεδιασμού και των ΠΕΣΔΑ. Ποιά είναι η σημερινή κατάσταση;

Το εθνικό σχέδιο διαχείρισης αποβλήτων έχει υποβληθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και καταρχήν θεωρείται ικανοποιητικό. Έχει όμως υποβληθεί μόνο ως σχέδιο και η νέα κυβέρνηση έχει επιφυλαχθεί να το αναθεωρήσει.
Οι ΠΕΣΔΑ είναι σε κατάσταση ομηρίας αφού η επικαιροποίησή τους εξαρτάται από την έγκριση του εθνικού σχεδίου διαχείρισης.

Ο εθνικός σχεδιασμός πρέπει να αφήσει ευελιξία στους ΠΕΣΔΑ.
1 Να καλύψει κυρίως ανάγκες διαπεριφερειακών προβλημάτων και να προβλέψει καταρχήν ότι οι ΠΕΣΔΑ θα πρέπει να επιτύχουν τους στόχους ανακύκλωσης (δηλαδή το 50% μέχρι το 2020 με σημερινά στοιχεία για την Ελλάδα γύρω στο 17 %, κάπως φουσκωμένα).

2 Να προβλέψει ότι οι η πυραμίδα της ιεραρχίας διαχείρισης πρέπει να υλοποιηθεί σε κάθε ΠΕΣΔΑ και να χρησιμοποιηθούν ανοικτές τεχνολογίες. Αυτοί που θέλουν να κάνουν (waste to energy), ενεργειακή αξιοποίηση, να μπορούν.

3 Η έγκριση του εθνικού σχεδιασμού αποτελεί αιρεσιμότητα και όσο καθυστερεί δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν έργα διαχείρισης αποβλήτων.

4 Η ανάγκη διαλογής πλαστικού, αλουμινίου, γυαλιού και χαρτιού στην πηγή σε τέσσερα χωριστά ρεύματα, ως νομική υποχρέωση από το δίκαιο της ΕΕ, θα υποστηριχτεί και μέσω πόρων της ΕΕ.

Κάδοι τεσσάρων ρευμάτων ή σπίτια ανακύκλωσης (υπάρχουν ήδη κάποια και πρέπει να επεκταθούν), που χρησιμοποιούν οικονομικό εργαλείο, κουπόνι για τον πολίτη για χωριστή διαλογή, ως κίνητρο, πρέπει να διευρυνθούν ως καλές πρακτικές αλλά και τρόποι συμμόρφωσης με τις νέες υποχρεώσεις. Εκτροπή του οργανικού στην πηγή με κομποστοποιητές στα ξενοδοχεία ή εστιατόρια ή συλλογή σε κάδους όζοντος πρέπει να δοκιμαστεί τουλάχιστον με πιλοτικά προγράμματα στην ηπειρωτική Ελλάδα και σε κάποια νησιά.

Ποιά είναι η κατάσταση στη Χώρα τώρα και ποιές οι προκλήσεις σε σχέση με τα παραπάνω, τα περισσότερα από τα οποία έπρεπε να είχαν ήδη αντιμετωπισθεί; Γύρω στο 80 % υγειονομική ταφή", ΧΥΤΑ και ΧΑΔΑ, γύρω στο 15% ανακύκλωση και ένα μονοψήφιο ποσοστό κομποστοποίησης, αμφιβόλου ποιότητας.

Η διάθεση του παρόντος σημειώματος δεν εμπνέεται από μεμψιμοιρία ή προσέγγιση Κασσάνδρας. Ήρθε ο καιρός να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα διαχείρισης κατά τρόπο αποφασιστικό και ολοκληρωμένο, με γνώμονα την κυκλική οικονομία, την αντιμετώπιση του αποβλήτου καταρχήν ως προϊόντος, ένα καλύτερο συντονισμό των τριών συναρμόδιων υπουργείων και την εισαγωγή οικονομικών εργαλείων, ώστε να αντιστραφεί η πυραμίδα διαχείρισης στη Χώρα και να αξιοποιηθούν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι πόροι που διαθέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Πρέπει επίσης να δοθεί η δυνατότητα στις δήμους που μπορούν να κάνουν διαλογή στην πηγή και ανακύκλωση να προχωρήσουν, με πόρους της ΕΕ, ώστε να μειώσουν τις ποσότητες και συνακόλουθα τα gate fees και την επιβάρυνση των δημοτών τους και ενδεχομένως να δημοπρατήσουν ή και να ιδιωτικοποιήσουν τις σχετικές ευέλικτες/έξυπνες υποδομές και υπηρεσίες. Και βέβαια πάνω από όλα απαιτείται μια νέα περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και αγωγή του πολίτη που να μπορεί να υποστηρίξει τα νέα πρότυπα διαχείρισης.

* Γράφει ο Γιώργος Κρεμλής
Διευθυντικό στέλεχος στη Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής